De Amsterdamse stadsgezichten van Jan Sluijters

Jan Sluijters (1881–1957) wordt vaak geroemd als een van de belangrijkste vernieuwers van de Nederlandse schilderkunst in het begin van de twintigste eeuw. Bekend om zijn uitbundige kleurgebruik, dynamische penseelvoering en expressieve portretten, geldt hij als een pionier van het modernisme in Nederland. Minder bekend, maar niet minder interessant, zijn zijn Amsterdamse stadsgezichten – werken waarin hij de veranderende stad vastlegde met dezelfde gevoeligheid en durf die zijn naam onsterfelijk maakten.

Hoewel Sluijters vooral bekendstaat om portretten en naakten, speelt de stad Amsterdam een bijzondere rol in zijn oeuvre. Hij werd er geboren, opgeleid en werkte er vrijwel zijn hele leven. Rond 1907–1909 begon hij met het schilderen van stadsgezichten, vooral aan de randen van de stad. In die tijd bevond Amsterdam zich in een periode van snelle groei: oude molenwijken maakten plaats voor nieuwe woonbuurten, de industrie breidde zich uit en de stadsgrenzen verschoven voortdurend. Juist dat grensgebied – waartraditie en moderniteit elkaar ontmoetten – trok Sluijters’ aandacht.

Een bekend voorbeeld is Zaagmolens bij Amsterdam (1907–1908), waarin hij de oude houtzaagmolens in de Kostverlorenbuurt schilderde, toen nog een landelijke uithoek aan de rand van de stad. Hier is Amsterdam geen idyllisch stadsdecor, maar een levend organisme in verandering.De compositie toont molens, houten huisjes en water, maar de echte kracht ligt in de kleuren: lichtblauw, oker, wit en grijs vloeien in elkaar over en roepen een atmosfeer op van bedrijvigheid en transformatie. De losse toets en het vibrerende licht verraden de invloed van het Franse luminisme, waarmee Sluijters kort daarvoor in Parijs kennis had gemaakt.

Een ander werk, De Overtoomse Sluis bij sneeuw, in de collectie van Bruning Heintz, laat zien hoe hij ook in de stad zelf inspiratie vond. De schilder verbeeldde een winterdag bij de Schinkel, waar de Overtoom overgaat in de Amstelveenseweg. De sneeuw, het water en de brug worden niet realistisch weergegeven, maar in snelle, expressieve penseelstreken die de kou en stilte voelbaar maken. Opvallend is dat slechts een paar van de huizen die hij toen schilderde vandaag nog bestaan – het schilderij is dus ook een waardevol historisch document van een verdwenen stadsdeel.

Wat deze stadsgezichten bijzonder maakt, is dat Sluijters niet zozeer de architectuur schilderde, maar de stemming van de stad. Hij koos geen pittoreske grachten of toeristische uitzichten, maar alledaagse plekkenwaar verandering voelbaar was: molens die plaats moesten maken voor nieuwe huizen, kale bouwterreinen, industriële sluizen. Zijn stad is dynamisch en modern, niet nostalgisch. Kleur en licht spelen de hoofdrol – niet de topografische juistheid. Daarmee verschilt zijn visie sterk van tijdgenoten die Amsterdam nog als een romantische stad van grachten en gevels zagen.

In zijn Amsterdamse stadsgezichten komt Sluijters naar voren als een kunstenaar die midden in zijn tijd stond. Hij zag de stad niet alleen als woonplaats, maar als levend symbool van vernieuwing en energie – precies die eigenschappen die hij zelf in zijn schilderkunst nastreefde. De combinatie van stedelijke motieven en expressieve schilderstijl maakt deze werken tot unieke getuigen van een veranderend Amsterdam én van de moderne blik waarmee Jan Sluijters de wereld tegemoet trad.